Wat is het?
Hoe zie je de wereld om je heen? Word je ook weleens betoverd door de schoonheid van het Al? Voel je je ook wel eens verbonden met alles dat bestaat? Om deze ervaring te hebben hoef je niet godsdienstig te zijn. Het pantheïsme erkent de gevoelens van liefde, bewondering en ontzag die mensen kunnen voelen voor de Natuur, het Heelal.
Iedereen kent het gevoel. Het is een mooie zomernacht en de hemel is zwart en helder. Ontelbare sterren fonkelen in de diepte. Je voelt je wegzakken in een soort rust: in een gevoel van éénheid terwijl je je overgeeft aan dat gevoel van liefde en verwondering van het Al. Dat is natuurmystiek — dát is het gevoel dat pantheïsten ervaren en opzoeken.
Volgens Van Dale is pantheïsme:
Een wijsgerig stelsel dat in de dingen van de natuur slechts onzelfstandige openbaringen of uitvloeisels ziet van één goddelijke zelfstandigheid.
Letterlijk betekent pantheïsme: pan = alles en theos = god.
Dat hele Universum (het Al/Heelal[1],
de Kosmos, de Natuur) en al wat erin leeft goddelijk is,
wordt als axioma gekozen.
Pantheïsten gebruiken het woord god
als metafoor,
als omschrijving van het Al.
Ze bedoelen daarmee niet dat de goddelijke Kosmos een persoon is
of een bewustzijn heeft.
De waarde van het pantheïsme ligt niet in de 'gemakkelijke antwoorden' die beschikbaar zijn,
of het dogma: die zijn er geen van beide.[2]
Het Al is goddelijk,
niet omdat het een intelligent vermogen heeft om de loop
van de geschiedenis te besturen,
maar omdat 't het alomvattende,
immense organisme is waar wij deel van uitmaken.
Bovendien toont het 'emergent' gedrag,
dat het plat-materiële ontstijgt.
Een voorbeeld ervan: de levende wezens.
Pantheisme is een levensvisie die praktisch en alledaags is,
aards en rationeel.
Heel simpel: stel jezelf open voor het leven,
omhels het,
geniet ervan, en eerbiedig de goddelijkheid in jezelf,
elkaar en in de Natuur.
Een glimp van het Al: Moeder Natuur/Oermoeder
De leven brengende Aarde — in vele in vele vormen vereerd, zoals: Grote Moeder, Aranrhod (Keltisch), Gaia (Grieks), Isis (Egyptisch), Nokomis (Algonquin), Shakti (Indisch)... De Kosmos heeft een onmenselijke, onvoorstelbare schaal, en is grotendeels zo onherbergzaam dat die alleen maar ontzag opwekt.[8] Moeder Natuur is minder abstract, en dus toegankelijker voor gevoelens van liefde en dankbaarheid. We zijn haar kinderen, die ze draagt in haar schoot. In haar verering is de verwondering over de levende natuur besloten — ze brengt ons aarde, water, lucht en zonlicht, de bouwstenen van het leven. Het moederbeeld roept in de mens zijn beste emotie op — de liefde. Het Christendom heeft er Moeder Maria voor gesubstitueerd, in de vorm van de "Zwarte Madonna"[5] Het chinese Boeddhisme vereert Guanyin (Kwanyin), die op Maria lijkt.
Toepassing
Moeder natuur heeft de mensensoort laten ontstaan op plaatsen die er optimaal voor waren. Dat de mensheid zich later uitgebreid heeft tot plaatsen waar natuurrampen kunnen optreden kunnen we haar niet verwijten. Ook heeft de Aardse levende natuur aspecten die wij — door onze culturele achtergrond — meedogenloos of weerzinwekkend vinden. Parasiteren, het "recht van de sterkste" en "list en bedrog" zijn alom het geval, niet alleen bij de mens. Het leven is zoals het is en de pantheïst kiest er voor om de schoonheid ervan te zien. In tegenstelling tot de ethische idealist die de hele wereld zijn eigen overtuiging zou willen opleggen, veroordeelt de pantheïst niet.
Hij probeert in harmonie met zijn omgeving te zijn,[8] dus sober van levensstijl, zodat de natuurlijke hulpbronnen gespaard worden. Dat laatste voorkomt tevens dat hij verwend raakt — het belangrijkste probleem van de consumptiemaatschappij. Het vroege Taoisme leert dezelfde zienswijze, die dus niet gebonden is aan onze westerse cultuur. Veel mensen zijn vervreemd — niet alleen van het werk dat ze verrichten maar ook van hun lichaam, van elkaar en van de natuur, veelal doordat ze niet buiten hun eigen wereldje kijken en zich door de commercie laten beïnvloeden.
Meditatie
Hoe praktiseert een pantheïst zijn overtuiging? Door gebed? Bidden pantheïsten? Ja en nee, afhankelijk van de definitie van het woord 'gebed' dat men hanteert. Pantheïsten bidden niet om iets te vragen van een hogere macht. Ze bidden niet voor vergiffenis of redding. Ze bidden niet tot een god die op bovennatuurlijke wijze hun verwachtingen zal inlossen. Maar veel pantheïsten bidden wél, door expliciete meditatie, via het besef van al wat mooi is, via introspectie en universele connectie, via verwondering en liefde voor de levenschenkende Natuur — natuurmystiek.[4] Een minuutje mediteren is al goed voor je.
Maar er is ook impliciet mediteren: via muziek of poëzie, via vrijwilligerswerk of een strandwandeling, via het maken van een schilderij of het doen van huishoudelijk werk. Voor de pantheïst kan elke handeling betekenisvol zijn, elke handeling staat in contact met het Goddelijke om ons heen en in ons. Spiritueel handelen gunt ons ook een hoge mate van autonomie en creativiteit. Ze kan nog aan betekenis winnen als ze samen met andere mensen wordt gedaan.
Rituelen
Elk religieus of levensbeschouwelijk stelsel heeft rituelen. Socialisten zingen bijvoorbeeld de Internationale aan het begin van een bijeenkomst. Ritueel kan ook heel doordeweeks zijn: op vaste tijden bereiden van een maaltijd, de keuken schoonmaken... Het helpt met structuur in je leven te brengen, en onderzoek heeft aangetoond dat het helpt om je welbevinden te versterken [nrc.nl 2011-05-25]. Maar ritueel moet altijd een middel blijven en geen doel.
Pantheïstische rituelen zijn gemakkelijk te bedenken:
de zon begroeten bij het opstaan,
om bewust te worden van de dag die komt,
met al zijn schoonheid;
een dankgebed aan het begin van elke maaltijd, voor het voedsel dat Moeder Natuur ons schenkt;
meditatieve lichaamsoefeningen, om de persoonlijke harmonie te onderhouden.
En er zijn ook feestelijke momenten:
De winter-zonnewende (rond 21 dec. Het germaanse Juulfeest, de Romeinse Saturnalia, het christelijke Kerstmis),
wanneer het levenbrengende licht weer terug gaat komen,
de lente-nachtevening (rond 20 mrt. Pasen), begin van de lente,
tijd van nieuw leven;
de zomer-zonnewende (rond 21 jun.)
wanneer de zon het hoogst aan de hemel komt,
en de herfst-nachtevening (rond 23 sep.) het oogstfeest.[3]
[E. Hugenholtz 2003], bewerkt door FAM 2009.
Bronnen van pantheïstische ideeën[6]
Giordano Bruno
(1548 .. 1600) Filosoof. Had pantheïstische aspecten in zijn filosofie. Hij vond het onlogisch dat er een oneindige, ultieme god zou bestaan, en daarnaast nog een universum: Dan zou de wiskundige vereniging van beide groter zijn dan de god. Hij rebelleerde tegen de mores van zijn tijd, die gezag van de oude leermeesters boven het eigen kritisch denkvermogen stelde, en was dus een voorloper van de Verlichting. Omdat hij weigerde bakzeil te halen heeft de Inquisitie hem tot de brandstapel veroordeeld. [Ferguson J. 1979] p.49.
Abraham van Collem
(1858 .. 1933) Nederlandse dichter. Combineerde zijn pantheïstische overtuiging met een socialistische. [Schuil B. 1956] p.175;
David de Dinant
(12e-13e eeuw) Filosoof in de provincie Luik. [Ferguson J. 1979] p.61;
Dogen
(1200 .. 1253) De grootste van de japanse zen-meesters. [Ferguson J. 1979] p.66.
Albert Einstein
Theoretisch natuurkundige, die een revolutie heeft veroorzaakt in de fysica met zijn twee Relativiteitstheorieen. [Susskind L. 2017].
John Scotus Erigena
(ca. 810 .. 877) Filosoof aan het hof van Karel de Kale. Schreef zijn — voor die tijd zeer oorspronkelijke — gedachten neer in De divisione naturae (Over de verdeling van de natuur). Beweerde dat ware godsdienst identiek is met filosofie. [Burgh W.de 1959 II] p.147; [Ferguson J. 1979] p.76; [Glasenapp H.v. 1972] p.56;
Georg W.F. Hegel
(1770 .. 1831) Duits Filosoof. Duister in zijn woorden, en zeer idealistisch. [Ferguson J. 1979] p.113; Was geïnspireerd door Spinoza.
Bernard Huibers
(1922 .. 2003) Nederlands musicus. Huijbers werd vooral bekend door zijn composities bij liedteksten van Huub Oosterhuis. Hij ontwikkelde een persoonlijke spiritualiteit waarin hij niet meer sprak van een persoonlijke God, en gebruikte in plaats daarvan beelden als het Al en het Geheel, en de sterrenstof waarvan wij allen gemaakt zijn.
F. Schleiermacher
Evangelische theoloog en filosoof (* 1768 Breslau). Publikatie 1799: Über die Religion. Reden an die Gebildeten unter ihren Verächtern Religion ist Sinn und Geschmack für das Unendliche. (...) Anschauen des Universums, dieser Begriff ist die allgemeinste und höchste Formel der Religion.
Benedictus de Spinoza
(1632 .. 1677) Voor mij de belangrijkste pantheïstische filosoof. Telg van een Portugese joodse familie die naar Nederland was gevlucht. Zijn publicaties riepen ook in het betrekkelijk tolerante Nederland weerstand op, waarom hij zijn — voor het pantheïsme belangrijkste — werk Ethica [Spinoza B.de 1979] voorzichtigheidshalve pas na zijn dood heeft laten publiceren. Door zijn kritische werkwijze was ook hij een voorloper van de Verlichting.
De New Age stromingen
Ontstaan in de USA rond 1976, als reactie op de traditionele monotheïstische religies, maar ook op het consumentisme[7], de verzakelijking en het egoisme. Een van de New Age principes is dat God alles is, dat alles goddelijk is, en dat de mens daarom in harmonie met de natuur moet leven. Amerikaans-indigene rituelen zijn populair in de New Age omdat die de harmonie tussen de mens en de natuur pogen te versterken.
De stoicijnen
Seneca, Marcus Aurelius e.a. [Ferguson J. 1979] p.260;
Astrologie
Astrologie sluit op het pantheïsme aan door de mens als deel van het systeem van hemellichamen te zien, gevoelig voor de zon- en maanstanden. De traditionele boer bijvoorbeeld is totaal afhankelijk van de seizoenen, dus van de zonnestand. Een ander voorbeeld is de menstruatiecyclus van de vrouw, die gesynchroniseerd is met de maanstand. En er is ontdekt dat levensduur gecorreleerd is aan maand van geboorte (en aan de breedtegraad van de plaats van geboorte) [P.H.Jongbloet, NRC 2014-11-29]. Idem voor de aanleg voor bepaalde ziektes [H.Boersma, Elsevier 2015-06-27]. Helaas is deze natuurwetenschappelijke basis overwoekerd door karakter- en toekomstvoorpellingspraktijken.